76. Παιδαγωγικά θέματα 5:
               
                  " Έξις δευτέρα φύσις" 

  Τη φράση αυτή του τίτλου μας, "Έξις, δευτέρα φύσις", λίγο ως πολύ την έχουμε ακούσει όλοι μας και πάνω - κάτω γνωρίζουμε και τη σημασία της: " Η συνήθεια είναι για τον άνθρωπο δεύτερη φύση" (σε ελεύθερη απόδοση). Πρώτη φύση του ανθρώπου, εννοείται, είναι οι κληρονομικές μας καταβολές, το DNA μας, ο κόσμος των ενστίκτων, οι βιολογικές μας ανάγκες. Οι συνήθειες αποτελούν δευτερογενές απόκτημα - μέσω των επιδράσεων του περιβάλλοντος - για τον άνθρωπο, γι' αυτό και λέμε ότι συνιστούν δεύτερη φύση. 

  Την τόσο σημαντική αυτή φράση, η οποία έχει άμεση σχέση με την αγωγή που δίνουμε ή παίρνουμε, τη χρησιμοποιούμε συχνά στο λόγο μας, αλλά κανείς - υποθέτω - δεν σκέφτεται ποιος την είπε, πόσω μάλλον ποιος την είπε πρώτος. Κάποιος Έλληνας φιλόσοφος, ίσως; Κάποιος ποιητής ή ρήτορας; Κάποιος μεταγενέστερος ψυχολόγος ή παιδαγωγός; Πριν σας πω, ποιος είπε πρώτος τη φράση αυτή, πότε και γιατί, επιτρέψτε μου μία σύντομη αναφορά σε κάτι που σκεφτόμουν εδώ και κάποια χρόνια:

     Στην Α' Γυμνασίου - του παλαιού εξαταξίου Γυμνασίου, εννοώ - είχαμε ένα βιβλίο για τα αρχαία ελληνικά, το οποίο μου άρεσε πολύ, θυμάμαι, τόσο γιατί μας έβαζε με πολύ ωραίο τρόπο στη σπουδή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας όσο και για τα θέματα που περιείχε. Ήταν θέματα από τους μύθους του Αισώπου, την Ιστορία των αρχαίων Ελλήνων, τους άθλους του Ηρακλή και διάφορες άλλες διηγήσεις απ' τη ζωή. Πάντα είχα στο μυαλό μου κάποια από τα κείμενά του και πολύ θα ήθελα να τα ξαναδώ, αλλά πού να βρεις σήμερα εκείνο το βιβλίο;

     Πριν από λίγα χρόνια, σκέφτηκα να αναζητήσω στα βιβλιοπωλεία μας το βιβλίο της Α' Γυμνασίου, καθώς, εκτός από τα κείμενα που προανέφερα, για μένα είχε και συναισθηματική αξία, αλλά επιπλέον ήθελα να ιδώ και τη δομή εκείνης της ύλης που μας έβαλε τις βάσεις για τη σπουδή της γλώσσας μας. Φυσικά, πουθενά δεν υπήρχε. Τότε ήταν που συζήτησα το θέμα με ένα φίλο μου βιβλιοπώλη, στο Βόλο - τον Παναγιώτη Λιαναρίδη - και τον παρακάλεσα να κάνει μία προσπάθεια, μήπως και κάπου το εντοπίσει. Παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία, που διέθετα, ήταν ανεπαρκή - μόνο το όνομα του συγγραφέα θυμόμουνα -  δέχτηκε. Μετά από έναν περίπου χρόνο αναμονής, ο φίλος μου μου έφερε την πιο ευχάριστη είδηση: " Το βρήκα! μου λέει. Να το, αυτό εδώ είναι"! Μόνο 17€ ήταν η τιμή του! Τα πλήρη στοιχεία του βιβλίου είναι τα εξής: ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ν. ΖΟΥΚΗ, "ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ", Α' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΛΟΚΑΘΗ"! Νομίζω, τελικά, ότι ανακάλυψα έναν πραγματικό  θησαυρό, με όσα είδα να περιέχει! Δεν θεωρώ σκόπιμο, όμως, να γράψω πολλά εδώ για τα περιεχόμενά του. Δεν είναι της στιγμής. Μόνο λίγα για τη γλώσσα και τη δομή του θα ήθελα να παρουσιάσω, σύντομα: Ξεκινά με μικρά κειμενάκια της απλής αρχαίας ελληνικής - της αρχαϊζουσας, όπως λέμε σήμερα - και σταδιακά προχωρά με επίσης μικρά κείμενα, με αυξανόμενο το βαθμό δυσκολίας, της αρχαίας μας γλώσσας. Στο δεύτερο μέρος του, έχει κειμενάκια της καθαρεύουσας αλλά και της απλής καθαρεύουσας. Έτσι, ο μαθητής αποκτά μία γενική και συνολική εικόνα για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας, πριν καταλήξουμε, βέβαια, στη σημερινή της μορφή που είναι η δημοτική.
     Στο δεύτερο μέρος αυτού του βιβλίου, σε καθαρεύουσα γλώσσα, υπάρχει ένα κείμενο - ούτε καν μιας σελίδας - με τίτλο: "Η επίδρασις της αγωγής" (σελ. 129, αριθ. 52). Εδώ, σ' αυτό το κείμενο, βρίσκεται το όνομα εκείνου που πρώτος είπε την παραπάνω φράση του τίτλου μας. Ήταν ο νομοθέτης της Σπάρτης Λυκούργος, περί το 850 π.Χ.! Αργότερα, βέβαια, τη φράση,"Έξις δευτέρα φύσις", τη χρησιμοποίησαν και άλλοι στα έργα τους ( Αριστοτέλης, Κικέρων, Ιούλιος Καίσαρας, κατά σειρά προτεραιότητας, κ. ά.). Πριν, όμως, ο Λυκούργος πει τη φράση αυτή - και τονίσει στο ακροατήριό του τη μεγάλη αξία της αγωγής - πρώτα έκανε μία πολύ καλή και μακρόχρονη προεργασία: Πήρε δύο κουταβάκια από τους ίδιους γονείς και είπε στον υπηρέτη του να τα εκπαιδεύσει κατά τέτοιον τρόπο, ώστε το ένα να γίνει πολύ λαίμαργο και το άλλο πολύ καλό κυνηγόσκυλο! Σαφώς, η διαδικασία αυτής της εκπαίδευσης απαιτούσε κάποιο χρονικό διάστημα. Μετά την ολοκλήρωσή της, ο Λυκούργος καλεί τους συμπολίτες του, τους Σπαρτιάτες - όπως το συνήθιζε - και τους αναγγέλλει ότι θέλει κάτι να τους δείξει, αλλά χωρίς να τους πει κάτι περισσότερο για το θέμα που προετοίμασε να τους μιλήσει. Δίπλα του, στα παρασκήνια, βρισκόταν ο υπηρέτης του και κρατούσε δεμένα με σκοινιά τα δυο σκυλιά. Στην κατάλληλη στιγμή, κάνει νεύμα στον υπηρέτη και φέρνει μπροστά στο ακροατήριο τα δυο σκυλιά, βάζοντας ταυτόχρονα μπροστά τους, στα 4-5 μέτρα, μία γαβάθα με μπόλικο κρέας και ένα λαγό! Μόλις έδωσε εντολή στον υπηρέτη του να λύσει τα δυο σκυλιά, αστραπιαία το ένα ρίχτηκε με βουλιμία στη γαβάθα με το κρέας και το άλλο άρχισε να κυνηγά το λαγό. Άναυδοι οι Σπαρτιάτες! Ούτε που κατάλαβαν τι σήμαινε αυτό που έβλεπαν! Τότε ο Λυκούργος άρχισε να τους εξηγεί για το πώς εκπαίδευσε - και γιατί - τα δυο σκυλιά, προκειμένου να τους μιλήσει για την αξία της αγωγής που δίνουμε στα παιδιά και το ρόλο των συνηθειών που περνάμε σ' αυτά, από τη μικρή τους ηλικία. Η αγωγή, τους είπε, ασκεί βαθειά επίδραση στο χαρακτήρα του ανθρώπου - ανάλογα τη μορφή που αυτή θα έχει - και οι συνήθειες που αποκτάμε, μέσω της αγωγής, γίνονται για τον άνθρωπο δεύτερη φύση. Είναι αυτό που σήμερα, στην Παιδαγωγική Ψυχολογία, συνηθίζουμε να το λέμε "εξαρτημένα αντανακλαστικά", στα οποία στηρίζεται η γνωστή θεωρία του μπιχεϊβιορισμού. Μάλιστα, ο Λυκούργος, καταλήγοντας, είπε στους συμπολίτες του ότι, με την αγωγή που δίνουμε στα παιδιά μας, μέσω της καθημερινής επίδρασης που συνειδητά ή ασυνείδητα ασκούμε πάνω τους - με τις μεθόδους διδασκαλίας και διαπαιδαγώγησής τους - μπορούμε να μεταβάλουμε ακόμα και την ίδια τη φύση του ανθρώπου (την πρώτη, όπως είπαμε πιο πάνω)!

   Κατόπιν αυτών, τα συμπεράσματα, στα οποία καταλήγει κανείς αβίαστα, είναι τα εξής, συνοπτικά:

1. Ο Λυκούργος της Σπάρτης δεν ήταν μόνο μεγάλος νομοθέτης αλλά και μεγάλος παιδαγωγός. Το μεγαλοφυές σχέδιο, που έθεσε και προετοίμασε, για να μιλήσει με τόσο έντονα βιωματικό τρόπο για τη σημασία της αγωγής, προς τους συμπολίτες του, αυτό ακριβώς μας δείχνει.
2. Κάθε επιτυχημένη διδασκαλία, δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στο βίωμα και στην πολύ καλή προετοιμασία του δασκάλου στο σπίτι. Αν στηρίζεται μόνο στο λόγο - και στην προχειρότητα της στιγμής - ποτέ δεν μπορεί να είναι και να θεωρείται πετυχημένη.
3. Ακόμα και η σύγχρονη Παιδαγωγική Ψυχολογία και η Παιδαγωγική επιστήμη, γενικά, έχουν και αυτές τη βάση τους σε όσα οι αρχαίοι μας πρόγονοι μας παρέδωσαν. Αυτό, ας μη θεωρηθεί ότι αποτελεί μία αναφορά με εθνικιστικό περιεχόμενο. Άλλο θέλω να πω: Μπορεί αυτό να μας κάνει να αισθανόμαστε υπερήφανοι, ως Έλληνες, ταυτόχρονα, όμως, δεν μας τιμά κιόλας. Γιατί αυτό; Γιατί την τεράστια αυτή κληρονομιά, που οι αρχαίοι μας πρόγονοι μας παρέδωσαν, οι ξένοι φροντίζουν να τη γνωρίζουν καλύτερα από μας! Μόνο που εκείνοι, στις περισσότερες των περιπτώσεων, τη μελετούν, όχι τόσο για να τη γνωρίζουν όσο, γνωρίζοντάς την, να την προσαρμόσουν - άρα, να την αλλοιώσουν - στις δικές τους κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις που τους συμφέρουν. Χρέος μας - και πρωτίστως των δασκάλων και των εκπαιδευτικών, γενικά - να γνωρίσουμε αυτή την κληρονομιά πρώτα εμείς, ώστε να είμαστε σε θέση να τη μεταδώσουμε στη συνέχεια και στα παιδιά μας.
4. Το βιβλίο της Α' Γυμνασίου, που προανέφερα, νομίζω ότι κάτι έχει να μας πει για το τι θα πρέπει να περιέχουν - και πώς θα πρέπει να είναι δομημένη η ύλη τους - κάποια βιβλία σήμερα, τα οποία έχουν να κάνουν με τη διδασκαλία της γλώσσας μας, συνολικά ( αρχαία, καθαρεύουσα, δημοτική), στη διαχρονική της εξέλιξη μέχρι τις μέρες μας.
5. Η βιωματική διδασκαλία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο και το κλειδί, προκειμένου η Παιδεία μας να αποκτήσει το αληθινό της περιεχόμενο και τα παιδιά να αγαπήσουν το σχολείο, τα "γράμματα" και το βιβλίο - και να μην έχουμε τα σημερινά, όχι ευχάριστα αποτελέσματα, που παρατηρούμε γύρω μας, πρωτίστως σε ό,τι αφορά τη χρήση της γλώσσας μας. Η μητρική μας γλώσσα είναι τα όρια του κόσμου μας, όπως ειπώθηκε, πάνω στην οποία θα στηριχθούν όλα τα υπόλοιπα που η Παιδεία μας προσφέρει.